De Tentoonstelling van Zaanse Nijverheid 1896
Van onze redactie, Ruud Meijns
“De Zaanstreek of de Zaan, zooals men in de wandeling de rij dorpen langs de rivier van dien naam in zijn geheel pleegt te noemen, heeft ongetwijfeld eene groote vermaardheid. Als een der grootste centra van handel en nijverheid in ons land.
Maar daar tegenover is het getal van hen die de Zaan slechts door het een of ander historisch feit, of om eene of andere bijzonderheid kennen, nog groot. Hoevelen zijn er niet die aan de Zaanlandsche gemeenten geen bezoek zouden brengen als niet het Czaar Peterhuisje te Zaandam stond”.
Zo is het maar net. Deze opmerking komt uit een artikel in het blad ‘Eigen Haard’ van 1896. Het idee leeft dat er, behalve het Czaar Peterhuisje, weinig van belang is in de Zaanstreek.
Om burgers en buitenlui te laten zien wat de Zaanstreek nog meer in haar mars had dan het Czaar Peterhuisje, werd door een aantal ondernemende burgers het initiatief genomen om tot een grote tentoonstelling te komen die de grote rijkdom van de Zaanstreek zou tonen.
In maart 1895 laat de afdeling ‘De Zaanlandsche Gemeenten’ van de Hollandse Maatschappij van Landbouw het publiek weten dat ze voornemens is een grote tentoonstelling te organiseren. De tentoonstellingscommissie bestaat uit de heren:
J. Hartog Cz. - Zaandam,
A.H. Oostmeijer — Zaandam,
H. Zwaardemaker — Zaandam,
E.G. Duyvis Tz. — Koog a/d Zaan,
J.J. Dekker — Zaandijk,
J.C. Laan — Wormerveer
W. Kaars Sijpenstein — Krommenie
K. Cz. De Boer — Assendelft,
Chr. Groottes Mz. — Westzaan.
De commissie is voornemens een tentoonstelling te organiseren, de Zaan waardig, opdat een ieder die haar bezoekt een goede indruk omtrent de Landbouw en Nijverheid aan de Zaan krijgt. Het is de bedoeling de tentoonstelling in het najaar van 1896 te laten plaats vinden. De leden van de commissie staan garant om een goed beeld van de Zaanse industriële nijverheid te geven.
Als plek voor de tentoonstelling heeft het comité de Burcht, het plantsoen en het stadhuisplein op het oog en ze vraagt het stadsbestuur om deze omgeving ‘om niet’, dus gratis, ter beschikking te stellen. Bij de behandeling in de gemeenteraad wil dhr. Windhouwer aan de toestemming de voorwaarde verbinden dat de tentoonstelling op zondag gesloten blijft. Dit voorstel wordt met 14 tegen 1 stem verworpen. De tentoonstelling zal worden gehouden in de maanden juli en augustus 1896.
Nu het terrein bekend is kan de organisatie van de tentoonstelling pas echt beginnen. Er is een waarborgkapitaal van f 20.000,– bijeen gebracht. Elk aandeel bedroeg f 100, –. Wie zich op de tentoonstelling wil laten zien zal aan het comité moeten laten weten hoeveel m² men nodig denkt te hebben. Heeft men een etalage of vitrine nodig voor de uitstalling van de producten? Per m² betaalt de deelnemer f 0,50 met een minimum van f 1, – , dat is dus 2 m². Deelnemers die hun waren willen tonen, maar ook direct willen verkopen en afleveren moeten dat apart kenbaar maken voor 3 maart 1896. Hiervoor zullen aparte maatregelen genomen moeten worden.
Een catalogus wordt uitgegeven waarin alle deelnemers zich met advertenties presenteren en waarop staat vermeld waar zich de stand bevindt. Dit kleine boekwerkje is voor 10 cent te koop, wil men er een souvenir bij dan kost het 20 cent. Wat het aandenken is wordt niet vermeld.
Het comité moet nu flink aan de slag. Allerlei zaken vragen om aandacht.
Tenten, meubilair, de beplanting, verlichting, muziekkorpsen, medewerkers moeten ingehuurd worden. Aanbestedingen vinden er plaats voor de bouw van de afrastering rond het terrein, voor de gebouwen en voor de muziektent. Daarin is inbegrepen het verwijderen van deze zaken na afloop.
Naast de gewone activiteiten tijdens de tentoonstelling zullen er buffetten worden gearrangeerd. Belangstellende restaurants kunnen zich voor de verpachting inschrijven. En dagelijks zullen er concerten plaatsvinden.
In april begint de bevolking van Zaandam al iets te zien op de Burcht. De afrastering staat voor een deel al. Aan het hoofdgebouw in de vorm van een winkelhaak, met armen van 80 en 72 meter lang en 20 meter breed, wordt gewerkt. Houthandels Schipper en Simonsz leveren het hout. De ingang komt aan de westkant van het stadhuis. Het terrein aan de Voorzaan zal met de verlichting een prachtig beeld geven, de ligging is perfect.
Om zoveel mogelijk mensen naar de tentoonstelling te krijgen heeft De Almaar Packet haar diensten van en naar Zaandam uitgebreid. Bovendien opent ze een veerdienst Wormerveer – Amsterdam. Ook de spoorweg– en stoombootmaatschappijen zullen hun medewerking verlenen door reclamebiljetten in hun wachtkamers op te hangen.
Vanaf de Zaan gezien, achter de bomen het gemeentehuis en rechts de Burcht. (Foto: Freek Engel)
Tal van verenigingen hopen aan te haken bij dit grote evenement. De gymnastiekverenigingen zullen uitvoeringen geven. In café Suisse komen wielrijders bijeen om te spreken over het houden van wielerfeesten tijdens de tentoonstelling. Er komt een Concours-Hippique en een harddraverij.
Voor de Zaankanters zullen de maanden juli en augustus een tijd van feestvieren worden. De commissaris van de Koningin heeft toestemming gegeven voor het houden van een loterij waarvoor 30.000 loten van f 1,– zullen worden uitgegeven.
De firma Duyvis & Co. is één van de eersten die zijn plek zal inrichten. De machine die zij tentoon zullen stellen zal tevens voor de verlichting van het complex zorgen. Het is een enorme machine die met 72 paardenkrachten alle booglampen van licht zal voorzien.
De pers kon alvast een kijkje nemen op het terrein, en was onder de indruk van de activiteiten die er gaande waren. Toch plaatste men enkele kanttekeningen; het begon op een kermis te lijken. Kermisjool noemt de krant het.
En dan is het 8 juli, de dag van de opening. Voorzitter Groottes heette alle aanwezigen welkom en gaf het woord aan burgemeester Van Tienen. In zijn openingswoord prees hij de organisatoren voor hun werk. Het laat zien dat, hoewel alle gemeenten een afzonderlijk karakter hebben, zij in economische zin onverdeeld zijn.
Het tentoonstellingsterrein op de Burcht
Om ieder van dienst te zijn gaf het comité een feestwijzer uit waarop voor de hele periode de dan reeds vaststaande evenementen vermeld worden. Kinderen onder de 6 jaar mogen alleen onder begeleiding een bezoek brengen.
Het publiek stroomde toe. Vooral ’s avonds was de toeloop groot. De eerste dag brachten de boot en het spoor 14 à 15 duizend bezoekers. Velen bezochten ook het Czaar Peterhuisje. Die zondag werd een ‘bokkenwedstrijd’ gehouden hetgeen tot amusante taferelen leidde. Om drie uur werd een postduivenvlucht gehouden die werd gewonnen door dhr. Munnikhuis wiens duif in 11 min. en 35 sec. Purmerend bereikte.
Verschillende hoogwaardigheidsbekleders zoals de Russische gezant te Brussel prins Ourvousons, de ministers van Binnenlandse zaken en van Waterstaat, de Commissaris van de Koningin bezochten Zaandam. Hen werd een diner aangeboden in café Suisse.
In de stand van de Zaanse tuiniers waren tal van inzendingen te bewonderen zoals een hoorn van overvloed en een buste van H.M. de Koningin, een miniatuurtuin met een rotspartij, een prieel, vijver met een brug, een versierde molen. De inzendingen werden door een jury beoordeeld.
Enkele werkgevers gaven hun werknemers een vrije middag zodat ze de tentoonstelling kunnen bezoeken. Liefst als er iets extra’s te beleven valt zoals een wielerfeest. Of bijvoorbeeld de optocht van de gymnastiekverenigingen die met een optocht door de stad, vooraf gegaan door schutterij, door de stad trok.
Wat viel er verder te zien? Een rieten gebouwtje waarin de bron ‘Elisabethbron’ Imperiaalwater exposeert en verkocht. Een stand van de cacaofirma van de Gebr. Grootes uit Westzaan.
In het midden van het terrein stond een grote muziektent. Verderop stond een piramide van de staalwaterbron ‘Czaar Peter’. Een stand van T. Duyvis die in Koog a/d Zaan wekelijks meer dan 125.000 koeken produceert.
De firma Verwer was ter plaatse met een kunstige etalage met producten van de Vernis– en Metaaldrukkerij. Verwer bezit een procedé waardoor metaalvergiftiging wordt voorkomen. In de stand van Jan Dekker uit Wormerveer stond een etalage met 5000 kg. zeep.
De firma J. Baars en Zn. en de firma S. Middelkamp waren met tabak en sigaren vertegenwoordigd. Dhr. P.H. Kaars Sijpenstein uit Krommenie liet de bezoekers kennis maken met de vele soorten doek die hij vervaardigt. Daarnaast toonde hij zijn olie en koeken uit hennep.
De tentoonstelling werd zeer goed bezocht. De krant schreef dat er geen stoel meer te krijgen was en dat er een vrolijke stemming heerste. Gemaskerden begaven zich onder het publiek en haalden grappen uit en de kapel speelde populaire muziek.
Twee maanden lang stroomden bezoekers toe, het weer was goed en de Zaanse industrie liet zich van haar beste kant zien. Het einde van de tentoonstelling kwam op 8 augustus. 
De laatste zondag was het weer wat minder, maar het publiek bleef komen. Het hoofdgebouw, de muziektent, alles was rondom met mooie verlichting versierd. Er werd gedanst in de openlucht. Om klokslag 12 uur werd de tentoonstelling gesloten.
De dagen daarop werd met de afbraak begonnen om ruimte te maken voor de kermis die altijd eind augustus wordt gehouden.
Foto’s: Gemeentearchief Zaanstad, Vereniging Zaanse Molen