Gas­fab­riek

_{Van onze redac­tie: Ruud Meijns}

Deze maand (novem­ber 2015) werd bek­end dat het voor­ma­lig ter­rein van de gas-​fabriek in Zaan­dam is verkocht aan een pro­jec­ton­twikke­laar. Eerder waren er al pro­jecten die tot nieuw­bouw zouden moeten lei­den op dit ter­rein. In 2009 werd nog een plan van Par­teon goedgekeurd. Het ter­rein heeft een hele geschiede­nis van gasproductie.

Mid­den 19e eeuw werd de open­bare weg nog ver­licht met olielam­pen. De lam­pen moesten aangesto­ken en bijge­vuld wor­den en dat was het werk van de lan­taar­naanstek­ers. Van aansteker Adam Klis uit Zaan­dam is nog een gedrukte nieuw­jaar­swens uit 1860 bewaard gebleven. Mogelijk is dat wel z’n laat­ste geweest want in Ams­ter­dam had men al sinds 1849 in de bin­nen­stad gasver­licht­ing. In Zaan­dam werd op 1 augus­tus 1859 het besluit genomen tot de bouw van een gas­fab­riek. De exploitatie werd in han­den gegeven van Dhr. De Heus, gas-​fabrikant te Utrecht. In 1879 waren er nog maar 241 par­ti­c­ulieren die hier gebruik van maakten.

_{Foto: Het Weiver, Krom­me­nie, met de gaslantaarn}

Het con­tract met De Heus liep tot 1890 en de gemeen­ter­aad besloot het niet te ver­len­gen, maar het beheer in eigen hand te nemen. In 1891 besloot de gemeente de gas­fab­riek te slopen en te her­bouwen op de plek die de oud­eren nog wel ken­nen in de West­z­i­jde naast de Bern­hard­brug. Op 10 augus­tus 1891 stroomde het eerste gas door de lei­din­gen naar de ver­bruik­ers. In april 1899 werd besloten kredi­eten toe te ken­nen om de gas­fab­riek uit te breiden.

De Eerste Werel­door­log veroorza­akte in het neu­trale Ned­er­land toch de nodige prob­le­men van­wege het gebrek aan kolen. Gebruik­ers moesten besparen en wie zich daar niet aan hield kon op een boete reke­nen. De water­snoodramp van 1916 bracht aan de oost­kant van de Zaan schade toe aan de leidingen.Toch kon het bedrijf op 1 okto­ber 1930 het 40-​jarig jubileum vieren. Het gemeen­tebestuur ver­strekte bij die gele­gen­heid aan elk per­son­eel­slid een bedrag van 25 gulden. Vele gemeen­ten had­den een eigen gas­fab­riek, maar anderen, zoals Koog ad Zaan en West­zaan sloten zich aan bij Zaandam.

_{Foto: Gas­fab­riek in 1920}

Tij­dens de Tweede Werel­door­log valt in 1944 de gasvoorzien­ing weg. De bevolk­ing zal zich met aller­lei pro­vi­sorische mid­de­len moeten red­den om te ver­war­men en eten te koken.

Het in stand houden door elke gemeente van een eigen gas­bedrijf komt tot een einde als in 1952 een Gemeen­schap­pelijke Regeling komt en het Gas­bedrijf Zaanstreek-​Waterland (G.Z.W.) wordt opgericht en met het werk kan wor­den begonnen.

Met de uit­brei­din­gen van de stad Zaan­dam moet de lev­er­ing van gas gelijke tred houden en vin­den er voort­durend uit­brei­din­gen plaats. Er komen gashoud­ers bij om de gasvoor­raad op peil te houden. Dit leidt uitein­delijk tot een enorm com­plex aan de Westzijde.

_{Foto: Sit­u­atie in 1950}

Maar hier­aan komt alle­maal een eind als er in Gronin­gen aardgas wordt gevon­den. Dat betekent het einde van de gasvoorzien­ing via de ver­hit­ting van kolen. Voor het nieuwe gas gebruikt kan wor­den in de huiskamer moeten alle geis­ers, for­nuizen enz. omge­bouwd wor­den. In 1970 wordt de gasvoorzien­ing ges­taakt, wor­den de gashoud­ers ges­loopt en nu is ook de grond waarop de gas­fab­riek stond verkocht. De archi­tect heeft wel met het verleden reken­ing gehouden, want er staan twee ronde torens op het ontwerp die doen denken aan de gashoud­ers van toen.

_{Foto: Gemeente Archief Zaanstad, Tek­ton Architecten}

_{Bron: Van toen naar nu, D. Kerssens, 1989, Gemeente Archief Zaanstad}