SLOPERSHAMER NAM VEEL WEG
C A N O N VA N D E Z A A N STR E E K
Hoeveel weten wij nog van onze Zaanse geschiedenis? Kennen we alleen de gebeurtenissen uit onze eigen tijd of gaat het historisch besef dieper? Hoeveel zouden wij moeten weten of willen weten? Wat zijn eigenlijk de belangrijkste gebeurtenissen uit onze Zaanse geschiedenis en voor wie waren die belangrijk? Wat vindt u belangrijk? Rob Swart en Peter Roggeveen duiken in de geschiedenisboeken en geven de komende maanden veel antwoorden in de Geschiedeniscanon van de Zaanstreek.
Bron: NHDagblad Zaanstreek, 21 november 2009
Door: Rob Swart
Bronnen: Archief Dagblad Zaanstreek
Slopershamer nam veel weg
Hout terwijl iedereen stenen gebruikte
De Zaanse houtbouw is beroemd. Vanuit de hele wereld komen toeristen om naar de kleine schattige houten huisjes te kijken.
In de Zaanstreek is het bouwen van houten huizen veel langer volgehouden dan in de rest van Nederland. De stenen huizen waren warmer en degelijker en bovendien veel minder brandgevaarlijk.
Maar de Zaanstreek behield een voorkeur voor hout tot in het begin van de twintigste eeuw en nog steeds worden hier en daar houten huizen gebouwd.
De liefde voor het houten huis is heel goed te verklaren.
Het hout was in de Zaanstreek, de eerste houtzaagmolens waren hier. Een houten huis was dus veel eenvoudiger te maken dan een stenen huis. Door die overvloedige houtindustrie en –verwerking waren er ook volop timmermannen in de Zaanstreek maar was er nauwelijks een metselaar te vinden. Uiteraard zag de Zaankanter van honderden jaren geleden ook het voordeel van een licht huis op slappe veengrond.
Omdat er zoveel gebouwd en getimmerd werd, verfijnde de bouwkunst ook. Zo werden beeldsnijders uit de scheepsbouw aangetrokken om huizen te verfraaien met hun houtsnijwerk.
De Zaanse houtbouw steeg op die manier kwalitatief ver boven het gemiddelde uit.
Er werden veel huizen gebouwd die het bewaren waard waren, maar pas in de jaren zestig van de vorige eeuw groeit de wens om oude gebouwen te bewaren. Voor die tijd won de belangstelling voor ruimte maken en nieuw bouwen het altijd. Daarna ook meestal.
foto: Lagedijk 214, het oudste huis van Zaandijk
Lagedijk 214 in Zaandijk werd in 1994 op het nippertje van sloop gered. De eigenaar had al een sloopvergunning. Hij was zelfs al met zijn breekijzer aan de gang, maar ontdekte bij het slopen opvallend timmerwerk.
Er werden deskundigen bijgehaald die het pand op grond van de gebruikte technieken schatten dat het huisje al in 1625 was gebouwd. Daarmee was Lagedijk 214 ineens het oudste nog bestaande huis van Zaandijk. Het sloopplan werd aan de kant gelegd en er kwam een restauratieplan van architect Piet van Nugteren voor in de plaats.
Typerend voor het zeventiende eeuwse houten huis is het skelet. Op een onderheide en gemetselde fundering staat een skelet dat bestaat uit jukken, die anderhalf tot twee meter van elkaar af staan. Zo’n juk bestaat uit twee verticale stijlen met daartussen een horizontale balk. Om die constructie te verstevigen zit in de hoek tussen elke stijl en de zolderbalk een *korbeel. Op de stijlen, in de lengterichting, liggen de draagbalken voor de dakspanten. *Korbelen werden, als zij zichtbaar waren, soms rijkelijk versierd.
In balken en stijlen werd vaak een profiel geschaafd. De mooiste versieringen zaten aan de buitenkant. Met name de windveren waren uitermate geschikt om sierlijke vormen in de gevel aan te brengen. De makelaar is een onderdeel van de constructie van het huis. Het is de verbinding tussen de nok van het huis en een balk. Maar het gedeelte dat boven het dak komt
werd ook gebruikt om het huis te verfraaien. Tegen het houtskelet zitten de planken. De planken van het voor– en achterschot horen verticaal. De zijgevels hebben horizontale planken die als dakpannen over elkaar liggen.
Monumenten
De gedachte om oude panden te bewaren voor toekomstige generaties ontstond pas aan het eind van de twintigste eeuw. Eerst ging het vooral om de fraaiere woonhuizen, die meestal ook van betere kwaliteit waren. Daarna volgden de typische Zaanse houten huizen, die als ze in de weg stonden werden verplaatst naar de Zaanse Schans. Nu is de gedachte dat de huizen ook in hun omgeving moeten blijven staan. Inmiddels staan ook de industriegebouwen hoog aangeschreven en wordt veel moeite gedaan om die te behouden. De Adelaar, het Hembrugterrein en de hallen van Bruynzeel zijn daar voorbeelden van. Rob Swart
foto: Het havengebouw bij de Wilhelminasluis.
Geen belangstelling
In de beschrijving van de Zaanlandsche dorpen van Adriaan Loosjes wordt geen woord besteed aan hoe huizen er uit zagen. Terloops maakt hij soms een opmerking, zoals in zijn verhaal over het Turfoproer: In het terugkeren viel zijn oog op het huis van Oosterhoorn welke voorkap naar Italiaanse bouwkunst opgehaald met treffelijk gesneden werk van hout in plaats van steen voorzien, geheel was weggebroken.
Over Wormerveer schrijft Loosjes: Het strekt zich bijkans een half uur gaans langs de Zaan uit, en wel in dier voege, dat genoegzaam alle de huizen, maar weinig uitgezonderd, het gezicht van vooren op de Zaan hebben, langs welke de gemeene weg loopt.
Dit geeft een zeer aangenaam gezigt, zoo voor de bewoonders op de dagelijks in meenigte voorbijkomende vaartuigen, als uit de vaartuigen op de huizen.
Nu is dat heel anders. Alleen de advertenties van makelaars bevatten al honderden beschrijvingen.
Zoals deze: Het zuidelijk deel van Assendelft is nog betrekkelijk onaangetast. Het agrarische karakter van Assendelft blijkt duidelijk uit de vele stolpboerderijen die hier te vinden zijn. Sommige hebben een simpele, Zaanse gevel. Dorpsstraat 255, in later tijden regelmatig verbouwd, is voor zover bekend het oudste gebouw in de Zaanstreek.
Havengebouw
Als er één gebouw gesloopt is, waarover oudere Zaankanters nog altijd boos kunnen worden, dan is het wel het havengebouw in Zaandam.
Het was een karaktersitiek gebouw met een fraaie trapgevel.
Het doet denken aan het gekoesterde gemeentehuis van Jisp, waarvan het ontwerp toegeschreven wordt aan de beroemde Leeghwater. Het Zaandamse havengebouw was van stadsarchitect J.H.Doodhagen.
Het gebouw is gesloopt omdat op die plaats het Zaangemaal moest komen. Uitgerekend dat recht-toe recht-aan gebouw kwam op de plaats van het havengebouw.
Oud werd het havengebouw niet. Het werd is tussen 1910 en 1920 gebouwd en in 1963 gesloopt.
*Korbelen Wordt gebruikt voor elementen, meestal driehoekig van vorm, die uit een muur, pier of andere structuur steken en die dienen om een verticaal gewicht te ondersteunen of om een hoek te versterken door het gewicht te verdelen over het oppervlak van de structuur waaruit ze steken. Soms zijn ze meer decoratief dan functioneel.
De korbeel (schuine balk) ter ondersteuning van de horizontale balk