HEM­BRUG, GROOT­STE DRAAIBRUG VAN EUROPA

C A N O N VA N D E Z A A N STR E E K
Hoeveel weten wij nog van onze Zaanse geschiede­nis? Ken­nen we alleen de gebeurtenis­sen uit onze eigen tijd of gaat het his­torisch besef dieper? Hoeveel zouden wij moeten weten of willen weten? Wat zijn eigen­lijk de belan­grijk­ste gebeurtenis­sen uit onze Zaanse geschiede­nis en voor wie waren die belan­grijk? Wat vindt u belan­grijk? Rob Swart en Peter Roggeveen duiken in de geschiedenis­boeken en geven de komende maan­den veel antwo­or­den in de Geschiedenis­canon van de Zaanstreek.

Bron: NHDag­blad Zaanstreek, 25 april 2009
Door: Peter Roggeveen
Bron­nen: Archief Dag­blad Zaanstreek

Zon­der par­don in 1983 naar de sch­roothoop
Groot­ste draaibrug van Europa
Ooit was de imposante Hem­brug over het Noordzeekanaal met z’n lengte van 128 meter de groot­ste draaibrug van Europa. De stalen con­struc­tie werd in 1907 offi­cieel in exploitatie genomen. De ijz­eren spoor­brug die duizen­den trein­reizigers per dag ver­vo­erde, ging in 1983 zon­der par­don naar de sch­roothoop. Pogin­gen om het stalen mon­u­men­tale erf­goed van de onder­gang te red­den, lever­den niets op.

Foto: De Hem­brug zoals de machin­ist die zag.

In 1983 en 1984 maak­ten sni­jbran­ders korte met­ten met de brug. Als laat­ste waren in het voor­jaar van 1985 de fun­da­menten aan de beurt. Met grote hoeveel­he­den springstof wer­den de kolos­sale pijlers opge­blazen. Er was maar liefst drie ton dynamiet voor nodig om de pijlers met hun zeven­tien meter lange voeten onder de water­spiegel op te ruimen. De bouw van de Hem­spoor­tun­nel onder het Noordzeekanaal betek­ende de doo­d­steek voor het ijz­eren gevaarte uit het begin van de vorige eeuw waarover dagelijks tien­tallen treinen ratelden.
De brug, gebouwd door Werk­spoor in de peri­ode 1904 – 1906 voor een bedrag van 585.000 gulden, was een tech­nisch hoog­standje. De 1200 ton zware draaicon­struc­tie bood aan twee zij­den een door­vaart van 54 meter, even groot als de sluis van IJmuiden.

Elek­tro­mo­toren
De nieuwe Hem­brug die in 1906 gereed kwam, was van een veel groter kaliber dan zijn voor­ganger. Bij het open­draaien van de brug om zeeschepen door te laten, kwam nogal wat kijken. Elek­tro­mo­toren, een reusachtige tand­krans van ruim duizend kilo, zes loopro­llen van elk 3.400 kilo, een dri­j­fas, radi­aalar­men en omvorm­ers zorgden ervoor dat de brug na het draaien weer rijk­laar werd voor het trein­ver­keer. Een vei­lighei­dssys­teem waakte over het bedi­en­ingspa­neel in het brug­wachter­shuisje, hoog en droog op de brug, waar stap voor stap de rails wer­den ontkop­peld en de spoorstaaf­schi­eters wer­den ingetrokken om de 1.200 ton zware draaicon­struc­tie in beweg­ing te kun­nen bren­gen.
Niet min­der nos­tal­gisch dan de brug zelf, was de voor­ma­lige halte Hem­brug, ter hoogte van de vroegere Artillerie Inrichtin­gen, dat in 1973 werd opge­s­plitst in muni­tiefab­riek Eurometaal en gereed­schapin­dus­trie Hem­brug NV. ’s Ocht­ends vroeg en ’s mid­dags rond de klok van vijf was het een drukte van belang op het kleine sta­tion­netje.

Foto: De groot­ste draaibrug van Europa in volle glo­rie.

Deuken
De brug liep in haar 77-​jarig bestaan een paar flinke deuken op. Ze kreeg enkele aan­varin­gen van schepen te ver­w­erken die er zijn mochten. Met name in 1970 en 1978 was het goed raak. Ver­from­meld staal en gekreukte rails gaven de brug het uiter­lijk van een wokkel. Vooral op 18 decem­ber 1970 was de rav­age die het Rus­sis­che schip Kom­so­mo­lets Uzbek­istana aan­richtte enorm. Zowel de brug als de rails waren verkreukeld. Zes weken lang was slechts één spoor beschik­baar voor trein­ver­keer. Behalve door schepen werd de brug ook onder­mi­jnd door de Duit­sers die in de Tweede Werel­door­log een van de pijlers had­den volgestopt met explosieven om in tij­den van nood de boel te kun­nen opblazen. De brug was van strate­gisch belang. Met de spoor­brug van Velsen was de Hem­brug lange tijd de enige vaste oev­erverbind­ing met Noord-​Holland bene­den het Noordzeekanaal.

Rem Aten en J. Bol, twee leden van het Zaans verzet, probeer­den eind 1944 de vier­hon­derd dozen met springstof onder water zwem­mend te ver­wi­jderen. Dat mis­lukte in eerste instantie omdat het papier van de dozen met springstof boven kwam dri­jven en de Duit­sers de zaak in de gaten kre­gen. Een tweede poging lukte wel.
Liefheb­bers van treinen, bruggen, tech­nisch ver­nuft en nos­tal­gisch verleden kre­gen begin jaren tachtig de schrik van hun leven toen bek­end werd dat de brug zou wor­den ges­loopt. De Hem­spoor­tun­nel had de stalen brug over­bodig gemaakt. Acties tot behoud van het stalen mon­u­ment van tech­niek haalden niets uit. Met sni­jbran­ders werd het gevaarte in stukken gehakt. Tal van kleine stuk­jes van de brug von­den hun weg naar par­ti­c­ulieren. Van de eens zo robu­uste brug is vri­jwel niets overge­bleven. Wat rest is een draaion­derdeel van de brug dat als bli­jvende herin­ner­ing bij het sta­tion van Zaan­dam werd geplaatst. Maar dat mon­u­ment heeft inmid­dels moeten wijken voor het nieuwe stad­huis.
Peter Roggeveen

Voor­ganger
De Hem­brug had een voor­ganger die al in 1878 werd geopend. Die brug met een door­vaart van 19 meter, bleek te smal voor het scheep­vaartver­keer. Ams­ter­dam was bepaald niet ingenomen met het plan om een brug over het Noordzeekanaal te bouwen. Men voorzag grote prob­le­men voor de scheep­vaart en probeerde de komst van de brug zo lang mogelijk tegen te houden. Ook toen de brug er lag heeft Ams­ter­dam nog geprobeerd de oeverbind­ing te laten verd­wi­j­nen. Toch was die eerste draaibrug niet echt zo’n obstakel als Ams­ter­dam deed voorkomen. Hij stond vri­jwel de gehele dag open om schepen te laten passeren. Slechts eens in de drie tot vier uur reed er een trein over.

Vlag half­s­tok na de laat­ste trein
Zaan­dam — Vijf minuten voor half tien was het gis­ter­avond toen de laat­ste per­so­n­en­trein over de Hem­brug reed, richt­ing het oude sta­tion van Zaan­dam. Van de hon­der­den mensen in deze trein was burge­meester A. Lems van Zaanstad als laat­ste op de brug, want hij zat in het achter­ste rij­tuig met zijn neus tegen de ruit gedrukt. Temid­den van de mensen in de trein, zoals de gemeen­tebesturen van Ams­ter­dam en Zaanstad, de Ned­er­landse Spoor­we­gen en Rijk­swa­ter­staat, bevond zich de oud-​Zaandammer G.J. Bol (62). In 1944 had hij samen met de nu 87-​jarige Zaan­dammer R. Aten uit de mid­den­pijler van de brug het dynamiet wegge­haald dat de Duit­sers er in gestopt had­den om de brug des­gewenst te kun­nen opblazen.
Ter­wijl boten op het Noordzeekanaal water omhoog spoten, ten dele feestelijk ver­licht waren en met hun toeters veel lawaai maak­ten toen de trein over de brug reed, woei op de Hem­brug de Ned­er­landse vlag half­s­tok. De Hem­brug heeft zijn tijd gehad, gaat bin­nenkort naar de Hoogovens om daar te wor­den ges­molten.
Dag­blad De Typhoon zater­dag 28 mei 1983.