Herdenking 9 februari 1945
Van onze redactie
Fusillade 9 februari 1945 — Herdenking 9 februari 2010
Op 9 februari 1945 werden in Zaandam, op de loswal van de Prins Hendrikkade en Burcht, tien verzetsmannen gefusilleerd als represaille voor twee, enkele dagen eerder door het verzet gepleegde, liquidaties.
Het 4 mei-comité Zaandam wil dit jaar graag speciale aandacht schenken aan deze gebeurtenis, door bij het monument ter herinnering aan de fusillade een kleine herdenking te organiseren.
Herdenking gefusilleerde verzetsmannen
Vergelding op de Burcht
door Peter Heere
Op de loswal van de Burcht in Zaandam werden drie maanden voor het einde van de Tweede Wereldoorlog tien verzetsmannen gefusilleerd, deze week worden ze herdacht.
Directe aanleiding voor de vergeldingsmaatregel van de bezetter was een actie van leden van de Zaanse illegaliteit. Op 5 februari 1945 pleegden zij kort na elkaar een aanslag op twee ’foute’ Nederlanders.
Bij de Burcht, het plein achter het toenmalige gemeentehuis van Zaandam, werd Fred Kater doodgeschoten: enig kind van een banketbakker op de Gedempte Gracht en twee dagen eerder 18 jaar geworden. In de nabijgelegen De Savornin Lohmanstraat werd NSB’er-onderluitenant der staatspolitie W.N. Willemsen geliquideerd. Door de gangen van Kater na te gaan, was men tot de conclusie gekomen dat hij een informant van de Sicherheitspolizei (Sipo) was. Van Willemsen vermoedde men dat hij de vervaardigers van het illegale blad Strijd op het spoor was gekomen.
Razzia
Als eerste reactie werd in opdracht van Höhere SS– und Polizeiführer H.A. Rauter in de ochtend van 6 februari 1945 in Zaandam een grootscheepse razzia gehouden aan de oostkant van de Zaan, in het deel tussen de Bloemgracht en Prinsenstraat. Nadat de bruggen over de Zaan waren opgehaald en de wijk was afgezet door bewapende wachtposten, kreeg een minimaal
honderd man groot commando van de Grüne Polizei en Feldgendarmerie uit Amsterdam opdracht de woningen te doorzoeken. Gezocht werd naar wapens, materiaal tot het vervaardigen van illegale lectuur en naar personen die deelnamen aan het verzet of zich hadden onttrokken aan de arbeidsinzet. Tijdens de razzia werd in de pastorie van de R.K. kerk aan de Oostzijde een seintoestel aangetroffen en in de katholieke leesbibliotheek aan de Zuiddijk – waar het illegale blad De Typhoon werd gezet, alvorens het in drukkerij Vos aan de Oostzijde werd gedrukt – zetkasten en loden letters. Ondertussen waren ongeveer driehonderd vrouwen en kinderen en tweehonderd mannen uit hun woningen gehaald en samengedreven op de Burcht. ‚s Middags rond twee uur kregen zij toestemming naar hun huizen terug te keren – op ongeveer honderd jonge mannen na. Zij werden uit de groep gehaald, van de Burcht per schip naar Amsterdam vervoerd en in een loods aan de Handelskade opgesloten. Een deel van hen zou twee weken later per trein naar het Ruhrgebied worden gevoerd, waar zij werden ingezet bij het aanleggen van loopgraven en tankversperringen.
Fusillade
Op vrijdag 9 februari 1945 volgde het tweede deel van de represaillemaatregel. Op grond van een door W.P.F. Lages, hoofd van de Sipo in Amsterdam, verstrekte lijst met ’Todeskandidaten’, werden in het Huis van Bewaring aan de Amsterdamse Weteringschans tien gevangenen uit hun cel gehaald en in een gesloten vrachtwagen geplaatst. De mannen hadden gemiddeld twee weken vastgezeten, nadat ze waren gearresteerd in verband met hun verzetsactiviteiten: het vervaardigen van illegale bladen, verzorgen van onderduikers of het verbergen van gedropte wapens. Rond half tien ’s ochtends stopte de vrachtwagen in Zaandam op de loswal van de Prins Hendrikkade en de Burcht. Nadat de directe omgeving was afgezet, werden de tien verzetsmannen in een halve cirkel geplaatst, met voor zich een even groot aantal mannen van de Sipo-Wachzug, het executiepeloton, dat uit zowel Duitsers als Nederlanders bestond.
Genadeschot
De executie verliep niet zonder problemen. Terwijl Kommandoführer J.F. Stöver nog bezig was de geboeide slachtoffers mee te delen waarvoor zij zouden worden gefusilleerd, begonnen twee Nederlandse leden van de Wachzug (M. Kuiper en W.C. Mollis) al te schieten met hun (op het verzet buitgemaakte) stenguns. Het gevolg was dat sommige slachtoffers vielen en anderen nog bleven staan, waardoor niet meer goed kon worden gericht. Uiteindelijk stierven sommigen door een genadeschot van Stöver.
Na de fusillade werden de tien mannen per vrachtwagen naar het duingebied bij Overveen vervoerd en daar, ongekist, in een ondiepe grafkuil begraven. Drie weken na de bevrijding werd het graf gevonden. Bij de schouwing bleek dat sommige lijken tot acht kogelgaten bevatten. In de kleding van enkele slachtoffers werden hun initialen of naam aangetroffen. Op grond van het schouwingsrapport en stukjes kleding vond in juli de identificatie plaats door familieleden.
Op verzoek van zijn familie werd Jan Bakker herbegraven op de Zuiderbegraafplaats in Groningen. Janssen rust op het Nederlands Ereveld in Loenen.
De overige acht mannen werden eind november 1945 in het bijzijn van koningin Wilhelmina herbegraven op de Eerebegraafplaats te Bloemendaal.
Herdenking hoek Prins Hendrikkade en Burcht
Bron: NHD Zaanstreek, 9 februari 2010
Ongeveer 100 mensen herdachten gistermiddag op de hoek van de Prins Hendrikkade en Burcht de tien mannen die daar op 9 februari 1945 werden doodgeschoten.
Op een plaquette aan de muur zijn hun namen vermeld:
• Jan Bakker (26),
• Stephanus J.P. Bakker (44),
• Catrinus Douma (27),
• Jacob I. de Haan (35),
• Jan D. Janssen (29),
• Johan de Jonge (25),
• Jan Overeem (27),
• Johannes Ruijter (52),
• Gerrit C. Stapel (32) en
• Gerardus J. van Wetering (34).
Zo’n 20 nabestaanden waren uit allerlei delen van het land naar Zaandam gekomen om de herdenking bij te wonen. Heel bijzonder, vonden Liesbeth Spijk-Overeem en Tine Smink-Douma het feit dat 65 jaar na de fusillade nog stil wordt gestaan bij deze gebeurtenis. Nadat de nabestaanden en burgemeester Geke Faber — namens de gemeente Zaanstad — bloemstukken hadden neergelegd, was het de beurt aan bijna vijftig leerlingen van groep 8 van RKBS Willibrord, de school die het monument heeft geadopteerd.
De kinderen waren erg onder de indruk, aldus leerkracht Marlies Oehler. „Dit blijft ze altijd bij.”