De Burcht

_{Van onze redac­tie}

Serie over de his­to­rie van de Burcht.

Door een mailtje van mevrouw Ans Kleyheeg-​Meijlink uit Lei­den, kwam de Zuid­kan­ter op het idee een serie te maken over de his­to­rie van De Burcht. Zij schreef dat Jan de Vries, bouwer van de Burcht, verre fam­i­lie van haar is. Zij is toen spe­ci­aal uit Lei­den gekomen om een en ander hierover te vertellen. Naar aan­lei­d­ing van haar ver­haal zijn we op zoek gegaan naar meer infor­matie over de Burcht en zijn tot de vol­gende onder­w­er­pen gekomen.

DE BURCHT — DEEL 1
Bouw van de Burcht van de redac­tie Tij­dens het begin van ons gesprek met mevrouw Ans Kleyheeg-​Meijlink, begin­nen de klokken van de Burcht te luiden… het is alsof het gebouw weet dat we over haar praten. Ans vertelt dat ze via een geneal­o­gisch onder­zoek erachter kwam, dat de broer van haar bet­be­tover­g­root­vader Jan de Vries was.

Jan de Vries, geboren in 1804, was van beroep tim­mer­man en molen­maker. Hij heeft onder andere de molens Het Pink en De Liefde gebouwd. In 1846 werd hij gevraagd te helpen met de bouw van de Burcht.

Bouw­ma­te­ri­aal
De eerste steen werd in 1847 gelegd door oud-​burgemeester van Orden, die twee jaar ervoor was afge­tre­den.
Er was 45.800 gulden beschik­baar voor het bouwen van een nieuw gemeen­te­huis. Bouwtekenin­gen zijn helaas niet bewaard gebleven. Voor de bouw wer­den rode ste­nen gebruikt, de ‘Vechtse bloe­sem’ van 11 x 22 x 4cm. Om de ⁶⁄₇ lagen was in de gevel een laag blauwe steen voorgeschreven. Later, in 1904 is het gebouw geren­oveerd en daar­door zijn de rode ste­nen niet meer te zien.

De gevels beston­den uit hor­i­zon­tale lijsten en ban­den van gebakken profiel­ste­nen. De hoek­ste­nen van deze ban­den waren uit­gevo­erd in rode zand­steen. In de voorgevel zaten ter­ra­cotta vorm­stukken van geel bakkende klei. De indiepin­gen van de ban­den waren uit­gevo­erd in gele Friese klink­er­mop­pen. Deze met slingers van acan­thus­bladen in reliëf ver­sierde vorm­stukken (50x200cm) waren ken­nelijk zo bij­zon­der dat ze op de Nijver­hei­d­sten­toon­stelling in Utrecht sterk de aan­dacht trokken.

De Burcht als gemeen­te­huis
Op 23 novem­ber 1847 werd de Burcht offi­cieel ingewijd als gemeen­te­huis en op 28 decem­ber 1847 vond de eerste raadsver­gader­ing plaats, geopend door burge­meester Cor­nelis van de Stadt.

DE BURCHT — DEEL 2
De Burcht — 1847 — 1993
Het voor­ma­lige stad­shuis van Zaan­dam van de redac­tie Was er in 1974 de samen­voeg­ing van de 7 Zaange­meen­ten tot het huidige Zaanstad, eerder in de geschiede­nis had er ook al een samen­voeg­ing van gemeen­ten plaats­gevon­den. In de Franse tijd heeft in het begin van de 19 e eeuw, 1801 — 1810, Napoleon Bona­parte de aanzet gegeven voor de samen­voeg­ing van Oost-​Zaandam en West-​Zaandam. Beide gemeen­ten had­den een gemeen­te­huis. Het gemeen­te­huis van Oost-​Zaandam stond naast de Oost­z­i­jderk­erk in de Zuiderk­erk­straat. Het gemeen­te­huis van West-​Zaandam bevond zich op het ter­rein van de West­z­i­jderk­erk of Bullekerk.

Door de samen­voeg­ing en groter wor­den van Zaan­dam ontstond er een prob­leem van huisvest­ing van gemeen­telijke dien­sten. Burge­meester G. van Orden (1838−1845) nam het ini­ti­atief voor een nieuw stadshuis.

In raadsver­gaderin­gen in 1842 tot in 1844 wor­den er opties gedaan en weer van de hand gewezen. In 1844 wordt er dan een „Raad­scom­missie voor Fab­ri­catie inzake een doel­matig Stad­shuis” ingesteld en de heren J.C. van Wessem (raad­slid), F. van Dam (wethouder) en P. Poel (raad­slid) maken hier deel van uit. Deze drie heren onder­zoeken eerst de mogelijkheid of de Oost­z­i­jderk­erk (gele­gen naast het gemeen­te­huis) ver­bouwd en gebruikt kon wor­den als Stad­shuis.
Op 20 maart 1846 hebben de heren op „lof­fe­lijke wijze aan hare last­gev­ing voldaan” en een voor­dracht wordt gedaan voor:
• ver­bouwing doops­gezinde kerk (Oost­z­i­jderk­erk)
• als punt 1 niet vold­eed, dan moest er een plan en teken­ing ont­wor­pen wor­den voor een geheel nieuw gebouw met ram­ing.
Dit plan en teken­ing, ont­wor­pen door de kundige archi­tect Scholten uit Purmerend, wor­den voorgelegd aan de raad­scom­missie. Kosten F. 40.000.
De finan­ciële com­missie komt met een plan van gel­dop­ne­m­ing en afloss­ing voor nieuw­bouw. Voor de bouwkosten en de kosten van uit­dieping van de Voorzaan zal F. 80.000 nodig zijn. Op de raadsver­gader­ing van 14 maart 1846 vanaf 14.00 uur tot laat in de avond wordt, onder verwacht­ing van goed­keur­ing, tot een aan­tal pun­ten besloten:
• te voorzien in een nieuw te bouwen Stad­shuis
• aankoop grond aan de Havenkom
• gebruik te maken van lenin­gen door ingezete­nen tegen 3% rente voor de F. 40.000 voor het Stad­shuis. Voor de resterende F. 40.000 voor uit­dieping van de Voorzaan wor­den oblig­aties ver­strekt tegen 5% rente.
• instelling van Stads­bank van Leen­ing
• burge­meester en wethoud­ers wor­den gevraagd om met de meeste spoed in april 1846 de aanbeste­d­ing te houden.

Hierna wordt begonnen om de ben­odigde stukken grond aan te kopen. Aan Z.M. Kon­ing Willem II wordt een ver­zoek gedaan om vri­jstelling van zegel– en reg­is­tratierechten voor de beste­d­ing van het te bouwen Stad­shuis en de uit te geven obligaties.

De bouw wordt opge­dra­gen aan Jan de Vries Pz. (geb. 3-​10-​1804 — overl. 17-​1-​1861), huis– en molen­maker. Bij de bouw doen zich enkele prob­le­men voor: de voorgeschreven heipalen van 6.30 m zijn te kort en er moeten palen van 12.50 m komen. Ook weigert de Ams­ter­damsche Stoom­boot Maatschap­pij de bij het bouwter­rein aan­wezige steiger weg te nemen.

In het gebouw komen ruimten voor gemeen­telijke dien­sten, een zaal voor het Kan­ton­gerecht, vestibule, zaal voor pub­liek, de sec­re­tarie, kabi­net van de sec­re­taris, een kamer voor burge­meester en wethoud­ers, het kabi­net voor de burge­meester, een kamer voor de com­mis­saris van poli­tie en een kamer voor de agen­ten.
Een „voor­name trap” biedt toe­gang tot de eerste verdieping. Hier bevin­den zich de vestibule, de bodenkamer, een hal, een ver­gader­ruimte voor de Kamer van Koo­phan­del, een wachtkamer met garder­obe, de raad­skamer, de raad­szaal, het kabi­net, de griffie en een com­missiekamer. Op de zold­erverdieping is een cel­len­blok aange­bracht, alsmede een gijzelkamer.

Opmerke­lijk voor die tijd was de stalen hoofd­trap. De wan­den en pla­fonds waren geheel uit­gevo­erd in de tra­di­tionele vor­men van het clas­si­cisme. De wan­den voorzien van ges­tucte lam­bris­erin­gen, lijst­werk met medail­lons en pal­met­ten, kroon­li­jsten gin­gen over in de pla­fonds. De pla­fonds in de voor­naam­ste ruimten waren voorzien van getrokken lijsten en gegoten middenstukken.

Ten tijde van de bouw van de Burcht had Zaan­dam 11.000 inwon­ers. Het burge­meester­schap was een ere­baan­tje. Het burge­meester­schap was in die jaren overge­dra­gen van G. van Orden aan Cor­nelis van de Stadt (1845−1849) en hij oefent de func­tie uit als neven­be­trekking tegen een salaris van f. 500 per jaar. De eerste steen wordt gelegd op 16 juli 1846 door oud-​burgemeester G. van Orden in aan­wezigheid van veel voor­name afgevaardig­den. De plechtigheid wordt besloten met „eene een­voudige maaltijd” in het Loge­ment Den Otter.

De inwi­jd­ing van het nieuwe stad­shuis vindt plaats op dins­dag 23 novem­ber 1847 te Enen ure. Na deze offi­ciële open­ing is er weer „ene een­voudige maaltijd” in Loge­ment Den Otter, waar­bij aangetek­end wordt dat de raad­slieden de kosten van deze maaltijd voor eigen reken­ing nemen.

Dan wordt het eerste huwelijk in het nieuwe stad­shuis ges­loten op 25 novem­ber 1847 tussen Jan Zwaarde­maker, koop­man, en Alida van Wessem. Het was een belan­grijke „society-​gebeurtenis”.

In 1849 wordt de voor­ma­lige kerk te Oost-​Zaandam, met houten toren, wegens bouw­val­ligheid ges­loopt. De kleine klok van deze kerk wordt dan in het stad­shuis geplaatst.

Z.M. Kon­ing Willem II bezoekt Zaan­dam op 17 augus­tus 1855, waar­bij de Burcht geheel ver­sierd is.

In een artikel van archi­tect Jaap Schip­per in het blad „ANNO” komt o.a. naar voren dat waarschi­jn­lijk al na een tien­tal jaren na de bouw de buiten­z­i­jde werd ges­tu­cado­ord en geschilderd. Uit foto’s komt dit naar voren, eve­nals op een schilderij van Claude Monet in 1871.

Bij de samen­voeg­ing van de 7 Zaange­meen­ten in 1974 tot Zaanstad is ook in een nieuw gemeen­te­huis voorzien met de naam „De Ban­nehof” in Zaandijk.
Het gebouw De Burcht wordt in 1975 tot Rijksmon­u­ment verk­laard.
Om het gebouw een nut­tige func­tie te laten behouden is de Sticht­ing De Burcht op 21 jan­u­ari 1993 opgericht. In het gebouw zijn dan reeds 4 wooneen­heden onderge­bracht en kantoorruimten.

Bij de restau­ratie van de Burcht wordt door inwon­ers, bedri­jven en instellin­gen een car­il­lon aange­bracht in het toren­tje. In de hal wordt de klok uit de vorige eeuw geplaatst en een zelfin­speelklavier, waarop door beiaardiers con­certen kun­nen wor­den gegeven.
Het klavier heeft de Sticht­ing Klokken­spel Zaanstad kun­nen aan­schaf­fen door een gift van de in Canada wonende oud-​Zaankanter J. Yden­berg, die bij een bezoek aan zijn geboorteplaats te ken­nen gaf „wel wat voor Zaan­dam te willen doen”.

Sinds de inge­bruik­name van het stad­shuis in 1846 hebben er de vol­gende burge­meesters geresideerd:
1846 — 1852 Corns. van de Stadt
1852 — 1871 mr. H.J. Smit
1871 — 1877 A. Greebe
1878 — 1894 H.J. Ver­steeg
1895 — 1902 mr. H.J.C. van Tienen
1902 — 1914 jhr. mr. C.A. Elias
1914 — 1937 K. ter Laan
1937 — 1941 mr. J. in ‚t Veld (* Afgezet op 4 maart 1941, waarna de Duit­sers achtereen­vol­gens C. van Ravenswaaij, B.S. van der Sluis, C. Nieuwen­huijs en B. Vit­ters benoem­den. Op 5 mei 1945 is mr. J. in ‚t Veld weer terug.)
1945 — 1948 mr. J. in ‚t Veld
1948 — 1958 W. Thomassen
1958 — 1966 G.J.D. Franken
1966 — 1967 I. Baart
1968 — 1973 R. Laan jr.

Op deze unieke foto uit het jaar 1945 staat burge­meester mr. J. in ‚t Veld in het mid­den op het bor­des, ter­wijl de lat­ere burge­meester W. Thomassen, derde per­soon rechts, in de func­tie van majoor van het Mil­i­tair Gezag, salueert.

Bron: De Burcht — Jubileum­boek Make­laarskan­toor W. van Van Orden bv, door C. van Dalsem en J.D. Bakker — 1993.