8 maart 2014 Internationale Vrouwendag
Toespraak ter gelegenheid van de Hannie Schaft-herdenking.
Spreker: Erik Schaap
Een maand geleden opende de koning in de Rotterdamse Kunsthal de expositie ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’. Eén van die honderd bijzondere voorwerpen vertelt het verhaal van Hannie Schaft. In de Kunsthal lag namelijk Hannies vermommingsbril. De geschiedenis van die bril is nauw verbonden met de plek waar we nu staan.
Op 21 juni 1944, zeventig jaar geleden, vertrokken Hannie Schaft en haar vriend Jan Bonekamp ‘s morgens vroeg op de fiets uit Limmen. Hun bestemming die dag was Zaandam. De Westzijde, om precies te zijn. Op nummer 77a, vlak naast de Bullekerk, woonde Willem Ragut. Hij was de politiecommissaris van Zaandam. Willem Ragut was een uiterst fanatieke nationaalsocialist. Een jodenjager en een man die ervan genoot om mensen op te pakken die in zijn ogen vijanden waren van de bezetter. Voor de Raad van Verzet waren dat voldoende redenen om Ragut te doden.
Ergens in de buurt van de Bullekerk hebben Hannie en Jan gewacht tot Ragut van zijn huis naar zijn werk fietste, het politiebureau aan de Vinkenstraat. Ze zijn achter hem aan gereden en vlakbij de plek waar wij nu staan heeft Hannie Schaft hem neergeschoten. Daarna fietste ze snel door. Ragut viel op de grond. Toen Jan Bonekamp vervolgens keek of Ragut dood was, bleek dat niet het geval te zijn. Met een laatste krachtsinspanning trok Ragut zijn pistool. Jan en hij schoten bijna tegelijkertijd. Ragut stierf ter plekke, Bonekamp wist zwaar gewond weg te fietsen. Hij vluchtte vlakbij de Vinkenstraat een steegje in en belandde in de keuken van een woning. Eén van de bewoners ging vervolgens naar de buurman en vroeg hem om een dokter te bellen. De buurman besloot echter om de politie te waarschuwen.
Jan Bonekamp werd gearresteerd en belandde via enkele foute politiemannen in Duitse handen. Hij werd naar Amsterdam vervoerd en daar verhoord, terwijl hij steeds meer bloed verloor en langzaam wegzakte. Op zijn sterfbed noemde hij de naam en het adres van Hannie Schaft. Kort daarna overleed hij. In mei van dit jaar had Jan wellicht zijn honderdste verjaardag kunnen vieren, als er niet die schietpartij in de Westzijde was geweest.
Ik ga even terug naar het brilletje van Hannie Schaft, dat dus in Rotterdam werd geëxposeerd. Na de aanslag op Willem Ragut wisten de Duitsers eindelijk de naam van deze verzetsstrijdster. Bovendien hadden ze vanaf dat moment haar foto. Hannie moest dus onderduiken en zich vermommen. Die bril maakte deel uit van haar vermomming. Ook liet ze haar rode haar zwart verven. Zoals we weten heeft het haar uiteindelijk niet geholpen. Op 21 maart 1945 werd ook zij gearresteerd. Een kleine maand later is ze geëxecuteerd in het duingebied bij Overveen.
Een keuze maken
Voor mij is dat brilletje van Hannie Schaft een symbool van een keuze. Na de dood van Jan Bonekamp had Hannie Schaft zich kunnen verschuilen en relatief veilig het eind van de oorlog kunnen afwachten. Ze maakte echter een andere keuze. Ze koos ervoor om, vermomd en wel, door te gaan met vechten tegen onderdrukking en tirannie. Hannie Schaft en Jan Bonekamp kenden de risico’s, maar waren bereid om tot het uiterste te gaan.
Ook Willem Ragut en zijn collaborerende collega’s bij de politie maakten een keuze. De bewoners van het huis waar Jan Bonekamp na te zijn neergeschoten terechtkwam deden dat ook. Zij kozen ervoor een dokter te laten waarschuwen, in de wetenschap dat de meeste artsen zich anti-nazistisch opstelden. Hun buurman koos daarentegen voor een gang naar de genazificeerde politie. Met fatale gevolgen.
Het is vaak onvermijdelijk om keuzes te maken. Uit vrije wil of noodgedwongen. Wíj kunnen die keuzes gelukkig in vrijheid maken. Het is niet te hopen dat we ooit in een situatie terechtkomen zoals die bestond tussen 1940 en 1945. Maar juist om drama’s te vermijden zoals die in oorlogstijd plaatsvonden en elders in de wereld nog steeds plaatsvinden is het belangrijk om nu al te kiezen. Onder meer voor mensenrechten, voor vrijheid en voor democratie. Het zijn de waarden die Hannie Schaft en Jan Bonekamp na aan het hart lagen en die het verdienen om enthousiast verdedigd te blijven, nu en in de toekomst.
Ik ben blij dat jullie er vandaag voor hebben gekozen om naar deze herdenking te komen en ik hoop dat jullie er volgend jaar ook bij zijn.
Dank jullie wel.