Volk­shuisvest­ing 2

_{Van onze redac­tie: Ruud Meijns}

Na het artikel over Zaan­dams Volk­shuisvest­ing voel ik mij ver­plicht ook aan­dacht te schenken aan andere woningbouwverenigingen.

Nu een enkel woord over Pat­ri­mo­nium en in een vol­gend stuk wil ik Leo XIII (13) en Goed Wonen nog voor het voetlicht bren­gen. In een peri­ode waarin de Won­ing­bouwv­erenigin­gen steeds meer in het nauw wor­den gedreven is het goed om nog eens hun word­ings­geschiede­nis te belichten.

In het mid­den van de 19e eeuw kan van de denkbeelden over het arbei­der­svraagstuk vóór 1850 slechts wor­den gezegd, dat zij .… niet beston­den. Men kende het arbei­der­svraagstuk niet, omdat men de arbei­der­sklasse als zoodanig niet kende.
Den kinderen wordt op het hart gedrukt, dat het ver­mo­gen der rijken wel­dadig op het lot der armen terug­w­erkt en dat rijk­dom veel moeite en zorg baart. Als op 28 maart 1848 Mr. J.A. Jolles de toe­spraak houdt,vermaant hij zijn jeugdig gehoor: ‘Weest tevre­den in den stand, waarin God U plaat­ste, met Uw beschei­den deel’ ¹.

Daar lag ook het prob­leem voor de con­fes­sionele groepen die zich het lot der arbei­ders aantrokken. Voor de social­is­ten was het duidelijk dat het een strijd tussen Kap­i­taal en Arbeid (werkvolk) betek­ende. De con­fes­sione­len voelden zich door wat in de Bij­bel stond gehouden aan de hiërar­chie in de samen­lev­ing. Staken was een inbreuk op dat gegeven. In 1872 wordt het ‘coal­i­tie­ver­bod’ opge­heven. Vol­gens de grondwet van 1848 was er een recht op verenig­ing, maar staken was straf­baar. Dat was nu geen onrecht­matige daad meer.
In 1876 wordt het Ned­er­land­sch Werk­lieden­ver­bond Pat­ri­mo­nium te Ams­ter­dam opgericht en wer­den overal in het land nieuwe afdelin­gen opgericht. De komst van Klaas Kater, de voorzit­ter van het ver­bond, eind 1883 naar Zaan­dam, was aan­lei­d­ing voor het oprichten van de afdel­ing Zaan­dam op 25 jan­u­ari 1884.

Wonen
In een rap­port over de woon­si­t­u­atie in Zaan­dam wordt meegedeeld dat er circa 1000 gezin­nen in een eenkamer­won­ing wonen en nog eens ruim 2000 in een tweekamer­won­ing. Er is geen eigen toi­let of afvoer. De was wordt nog in de sloot gedaan. In 1881 komt er een Reinig­ings­di­enst in Zaan­dam. Pas eind 19e eeuw komt er in Zaan­dam een drinkwa­ter­net. Kap­i­taalkrachti­gen kri­j­gen een privé aansluit­ing en in de armere buurten komen er pom­pen voor geza­men­lijk gebruik.

De zondagsheilig­ing is in deze peri­ode een heikel punt want nog steeds wordt er op zonda­gen gew­erkt. 1887 volgt er een aktie van de arbei­ders. De bakkers leggen het werk neer om niet meer op zondag te hoeven bakken. In 1892 is er een bijeenkomst in het Volkspark met als onder­w­erp: de zondagsrust. De acties hebben suc­ces en een aan­tal fab­rikan­ten en bakkers komen overeen dat voor­taan zater­da­gavond de laat­ste werkpe­ri­ode is.

In 1906 zet Pat­ri­mo­nium tij­dens een jaarver­gader­ing de won­ing­bouw bove­naan de lijst met pri­or­iteiten. Als in 1909 het Chris­telijk Nation­aal Vakver­bond (C.N.V.) wordt opgericht bli­jft er voor Pat­ri­mo­nium de mooie taak van eman­ci­patie van het ortho­doxe volks­deel over.
Voor­beelden van de eman­ci­pa­torische kracht bin­nen de beweg­ing zijn: Jan Wind­houwer. Geboren 1869 in Wormerveer, leert voor onder­wi­jzer, wordt lid van de ARP, lid van de kerken­raad en bestu­urslid van Pat­ri­mo­nium en is Anti­rev­o­lu­tion­air wethouder van Zaan­dam in de jaren 1901 – 1908. Zo zijn er meer voor­beelden te noe­men want in alle geledin­gen van de arbei­der­s­be­weg­ing is schol­ing een buitenge­woon belan­grijk gegeven.

Maar het speelveld tussen de diverse krachten is nog open hoewel de social­is­ten ter­rein win­nen. Voor hen zijn de con­fes­sione­len tij­dens arbei­d­scon­flicten nog steeds stak­ings­breker of ‘onderkruipers’ omdat die het har­moniemodel hand­haven en tot overeen­stem­ming bli­jven proberen te komen met werkgev­ers.
In 1913 haalt de SDAP in Zaan­dam een absolute meerder­heid in de raad met 10 zetels, de ARP 3 zetels, 2 voor de lib­eralen, 1 voor de Vri­jzin­nig Democ­ra­ten en 1 voor katholieken. In 1914 begint de 1e Werel­door­log en wordt het leven een stuk moeil­ijker. Pat­ri­mo­nium start met de coöper­atie “Ons Begin­sel” voor een voordelige inkoop.
In 1913 wer­den de won­ing­bouwv­erenigin­gen Z.V.H. en Leo XIII opgericht. 16 jan­u­ari 1917 volgt de Won­ingsticht­ing Pat­ri­mo­nium. De heren Pieter Lak Mzn. en H. Hom­burg vor­men de eerste bouw­com­missie. Pieter Lak wordt tevens voorzit­ter. Men hoort van een bouwlo­catie naast het kerk­hof bij het Fran­schepad en dat andere cor­po­raties daar ook belang­stelling voor hebben. Wethouder Duijs vindt dat ze het onder­ling maar moeten beslis­sen en het resul­taat is dat ZVH en Pat­ri­mo­nium samen aan de slag gaan. Pat­ri­mo­nium zal 78 huizen, een winkel en een kan­toor bouwen en ZVH neemt 69 huizen, een winkel en een bad­huis voor haar reken­ing. (op de foto: het bad­huis.)
Voor Pat­ri­mo­nium wor­den de ontwer­pen gemaakt door Kuipers en Ing­w­ersen en er moet een bal­ans komen tussen bouwkosten en de luxe van de wonin­gen. De huur zal op f 3, 30 pw komen.
De bouw startte in jan­u­ari 1919. Men kiest voor bouwen voor eigen reken­ing en in eigen beheer. Maar tij­dens de bouw komen er prob­le­men naar boven. De archi­tecten wordt ver­weten alles maar aan het bestuur over te laten als beslissin­gen op bouwtech­nisch gebied genomen moeten wor­den. Er is ook gerom­mel onder de arbei­ders aan het project. Er breekt zelfs een stak­ing uit met eisen van meer loon en ver­goed­ing tij­dens de vorstver­let. Het neemt 1 maand en de eisen wor­den ingewil­ligd. In 1920 is de bouw klaar en kun­nen de eerste wonin­gen betrokken wor­den.
De straat­na­men gaven nog wel wat prob­le­men. De con­fes­sione­len stelden Talmaplein voor. En de straten te ver­noe­men naar Klaas Kater en Jan Win­houwer. Maar de social­is­ten wilden Karl Marx en Friedrich Engels ver­noemd hebben. De laat­ste twee wer­den het niet. Vol­gens wethouder Duijs ver­di­en­den die namen betere straten. De namen wer­den Ds. W. Bax (con­fes­sioneel) en P.L. Tak (social­ist).

Pieter Lodewijk Tak­straat in 1930

_{¹I.J. Brug­mans, De arbei­dende klasse in Ned­er­land in de 19e eeuw (1813−1870). Mar­t­i­nus Nijhoff, Den Haag 1929 (tweede druk)}