1934 – Een rumo­erig jaar in Zaan­dam
_{Van onze redac­tie, Ruud Mei­jns}

Een con­frontatie tussen com­mu­nis­ten, fas­cis­ten en het bevoegd gezag

Het is 1934. Cri­sis, sti­j­gende werk­loosheid, achteruit­gang in inkomen voor grote delen van de bevolk­ing. Eén op de vier van de beroeps­bevolk­ing was werk­loos. In de poli­tiek groeide de aan­hang van uiterst rechts (NSB, WA) en links (CPH (1) , OSP). Emoties, ter link­erz­i­jde, lopen aan het begin van het jaar al hoog op als het gemeen­ter­aad­slid C.H.J. Poppe van de O.S.P. (Onafhanke­lijke Social­is­tis­che Par­tij) ontslag kri­jgt bij de Rijks­be­last­ing omdat hij zijn lid­maatschap van zijn par­tij niet wil opgeven.

Tij­dens het beroep voor het ambtenaren­gerecht betoogde de raadsvrouw dat het ontslag in strijd is met de grondwet en dat het niet van­wege het dien­st­be­lang van de belast­ing­di­enst is ver­leend, maar om een poli­tieke richt­ing te bestri­j­den. Uit­spraak op 1 mei.

Al eerder waren 100 Ams­ter­damse com­mu­nis­ten in Zaan­dam komen demon­str­eren. Het doel was wijzig­ing van het ambtenaren­re­gle­ment waar Poppe het slachtof­fer van was gewor­den. Zij had­den zich bij de (toen­ma­lige) Peper­straat opgesteld en de Inter­na­tionale zin­gend trokken zij op naar de Sluis. Een agent ter plaat­ste gelastte de groep uiteen te gaan, waaraan uit­er­aard niet werd voldaan. Met opgeroepen ver­sterk­ing werd de groep uiteenge­dreven. Het was de voor­bode van een onrustig jaar want het waren niet alleen de com­mu­nis­ten die kwa­men demon­str­eren.

Burge­meester K. ter Laan vierde op 5 feb­ru­ari 1934 zijn 20 jarig ambt­sju­bileum. Hij vertelde dat toen hij begon in 1914 hij te maken kreeg met de grote werk­stak­ing en het begin van 1e Wereld Oor­log. “Ik heb getra­cht in deze 20 jaren een Burge­meester voor allen te zijn; ik heb nooit eenig onder­scheid gemaakt tuss­chen per­so­nen van ver­schil­lende richt­ing, maar ik heb mij altijd laten lei­den door de begin­se­len van de S.D.A.P.”, aldus de Burge­meester.

Anti-​Revolutionair
B. & W. van Zaan­dam wor­den beschuldigd van obstruc­tie omdat zij weigeren gehoor te geven aan het ver­zoek van de regering om het ambtenaren­re­gle­ment zo te wijzi­gen dat rev­o­lu­tion­aire ele­menten kun­nen wor­den geweerd. In het Zaanse anti-​revolutionaire Week­blad wordt van deze houd­ing schande gespro­ken. Dhr. Tilkema (A.R.) zal hierover in de gemeen­ter­aad een motie indi­enen.

Begin feb­ru­ari heeft de poli­tie op de Gedempte Gracht een aan een lan­taarn­paal beves­tigd bord in beslag genomen, waarop de fig­uren van de min­is­ter Col­ijn en de heer Poppe waren afge­beeld. Een protest tegen het ged­won­gen ontslag van Poppe.

3 maan­den wegens oprui­ing kreeg de voorzit­ter van de O.S.P dhr. P.J.S Schmidt van de poli­tierechter opgelegd voor wat hij tij­dens een ver­gader­ing in Zaan­dam had gezegd. Getu­igen verk­laar­den te hebben geho­ord: “Het pro­le­tari­aat is momenteel onge­wapend, doch wan­neer mor­gen de mobil­isatie afkomt, is de toe­s­tand anders, dan staat het pro­le­tari­aat niet voor doch achter de machi­negew­eren en de kanon­nen en de kap­i­tal­is­ten er voor. Begri­jpen jul­lie me goed?”.

Poster van de O.S.P.(IISG)

Poli­tier­ap­port wacht­com­man­dant nacht van 30 april op 1 mei 12.00 uur
‘Door M. en A. een lad­der en lat gevon­den achter het gem.huis en hier gede­poneerd. Even later door S. en M. een paar per­so­nen aan het bureau gebracht en gefouilleerd; deze twee bek­enden dat lad­der en lat van hen waren. Zij had­den de bedoel­ing om hier­mede een rode vlag uit te hangen — wat op deze manier is ver­i­jdeld, er is alleen een bos touw op hen gevon­den, vol­gens onze mening hebben ze deze vlag op het gem.huis willen plaat­sen.’

Zater­dag 09 mei zorgden een vijftien-​tal Ams­ter­damse fas­cis­ten voor heibel in Zaan­dam. Ze waren in een gehu­urde ver­huiswa­gen vanuit de hoofd­stad hier­heen getrokken. In de West­z­i­jde col­por­teer­den ze met ‘Volk en Vader­land’. Bij hun rondgang door Zaan­dam kwa­men ze bij het Rusten­burg waar gewoon­lijk com­mu­nis­ten staan met hun blad. Om erger te voorkomen wer­den ze door de poli­tie uit elkaar gehouden en de Ams­ter­dammers naar het bureau afgevo­erd. Bij fouil­ler­ing bleken ze een kni­jp­tang en een schroeven­draaier bij zich te hebben. Ze mochten niet met de ver­huiswa­gen naar huis omdat deze wagen niet voor per­so­n­en­ver­voer goedgekeurd was.

Tij­dens de ver­gader­ing van de gemeen­ter­aad van 29 juni werd het voors­tel van dhr. Tilkema (A.R.) om aan de eisen van de regering inzake de wijzig­ing van het ambtenaren­re­gle­ment tin stem­ming gebracht. Het voors­tel, voor de tweede maal in stem­ming, werd met 12 tegen 11 stem­men ver­wor­pen.

Op zonda­gavond 1 juli trok een boot van de Alkmaar-​Packet veel belang­stelling. In de sluis galmde het van de com­mu­nis­tis­che stri­jd­liederen en spreekko­ren. Het was de com­mu­nis­tis­che Ams­ter­damse Pioniers-​groep ‘Woroschilow’ (2) die van een bijeenkomst huiswaarts keerde. Het zin­gen lokte vele belang­stel­len­den en ook enige poli­tie­man­nen die niet in actie hoef­den te komen.

Op vri­jda­gavond 6 juli hielden de Zaan­damse com­mu­nis­ten op de Burcht een bijeenkomst waar­voor toestem­ming was ver­leend voor de duur van maar een half uur. Na dit halve uur trok men in optocht naar de West­z­i­jde om voor het huis van de Burge­meester te pro­test­eren tegen de beperkte duur van de meet­ing. De aan­wezige poli­tie trok uitein­delijk de sabel om de betogers uiteen te dri­jven. Toen er ste­nen naar de agen­ten wer­den gegooid werd een schot in de lucht gelost. Hierop vlucht­ten de com­mu­nis­ten en was de orde her­steld.

Poli­tier­ap­port nacht ¹¹⁄₁₂ juli
Tussen 12 en 2 had­den de Comm.’en en OSP’ers bil­jet­ten geplakt. Hen niet kun­nen ver­balis­eren of aan­houden daar­voor. Voor ons zijn diverse bil­jet­ten afgescheurd.
1. “ Verzet tegen Oor­log. Ver­sterkt de OSP.”
2. “ Met de OSP tegen honger en fas­cisme” .
3. “Schmidt moet vrij! Op voor het vrije woord!” .
4. Heden­mor­gen werk­lozen ver­gader­ing Apollo 10 uur, entree vrij, onder­w­erp: De beteke­nis van Roode dins­dag.”

Rode Vlag
Een paar dagen later was het opnieuw raak, dit­maal in de Ros­molen­straat waar com­mu­nis­ten de straat had­den opge­bro­ken en een Rode vlag had­den geplant. De actie werd geleid door het com­mu­nis­tis­che raad­slid Makkinga en was gericht tegen de ver­lag­ing van de steun door de regering.

Hij riep de aan­wezi­gen op om ‘in massa’ de stad in te trekken. De opgetrom­melde poli­tie, motor met zijs­pan, maande de aan­wezi­gen naar huis te gaan, maar omdat daar maar schoor­voe­tend aan werd voldaan werd de sabel getrokken en wer­den er over en weer klap­pen uitgedeeld en wer­den ste­nen naar de agen­ten gegooid. Eén der agen­ten trok z’n revolver en loste enkele schoten richt­ing de menigte. Nie­mand werd ger­aakt. Dhr. Makkinga, lei­der van de opstand, werd gear­resteerd en enkele uren op het poli­tiebu­reau vast­gezet. Om twaalf uur heer­ste er weer rust en orde in de stad.

Niet voor lang want bij de Artillerie Inricht­ing wer­den drie com­mu­nis­ten bekeurd door de mil­i­taire poli­tie omdat ze zich op ver­bo­den ter­rein bevon­den. Wat ze daar deden en hoe men wist dat het com­mu­nis­ten waren werd niet ver­meld. Het was voor Het Week­blad, het Anti-​Revolutionaire Week­blad voor de Zaanstreek aan­lei­d­ing genoeg om strenge maa­trege­len te vra­gen. Krachtig optre­den om erger te voorkomen luidde de kop boven het hoof­dar­tikel van 7 juli 1934. ‘De toe­s­tand in ons land moge thans voor velen donker en zorgelijk zijn, bij de chaos van rev­o­lu­tion­aire ter­reur vergeleken, is hij echter nog een heil­staat. Ook voor den arbei­der’.

Geheime dienst
Het geheime overzicht nr. 4, jaar­gang 1934, van het Hoofd­kwartier Veldleger van 17 augus­tus 1934 volgt de ontwik­kelin­gen in links Ned­er­land op de voet. Het gaat voor­namelijk over de ongeregeld­he­den in Ams­ter­dam en elders van juli 1934. Onder elders wordt ook Zaan­dam genoemd. Er wordt uit­ge­breid in gegaan op de pogin­gen van de linkse par­ti­jen om tot een Een­hei­ds­front te komen en wie dege­nen waren die bij dit over­leg betrokken waren.

Justi­tie had op 7 juli een inval gedaan bij het com­mu­nis­tis­che dag­blad De Tri­bune en daar de admin­is­tratie in beslag genomen. ‘Daarmee was het con­tact van de C.P.H. met de massa ver­bro­ken’, schri­jft men in dit hoofd­stuk. De adressen van de abon­nees was men kwijt. Er was nu ook bek­end waar de dis­trib­u­tiead­ressen waren. In Zaan­dam wer­den dagelijks 100 stuks afgeleverd op het adres Schoolmeester­straat 45. Dat viel nu weg en dit zal de reden zijn geweest dat men veel op straat stond om de krant te verkopen.

Pro­pa­ganda en Provo­catie
N.S.B.’ers uit Ams­ter­dam had­den hun oog op de Zaan­damse com­mu­nis­ten laten vallen. Tij­dens het col­porteren met hun par­ti­jblad zorgden zij voor een con­frontatie met de com­mu­nis­ten. In de Sta­tion­sstraat en op het Rusten­burg, gewoon­lijk de plek om par­tijkran­t­jes te verkopen aan het trein­pub­liek, kwam het tot een tre­f­fen. De poli­tie, die tussen­beide kwam, loste enkele waarschuwingss­choten. De N.S.B.’ers wer­den terug naar de trein begeleid en zo kon de rust weerk­eren.

De lei­der van het Ned­er­landse fas­cisme Jan Baars (2e van links) brengt de fas­cis­ten­groet tij­dens een propaganda-​actie in het com­mu­nis­tis­che Zaan­dam, april 1930 (foto: His​to​riek​.net)

Dit waren geen toe­val­lige ont­moetin­gen. Het Ams­ter­damse NSB-​blad De Daad (3) tek­ende in mei 1934 de taakop­vat­ting van de WA als volgt op:

‘Gij, voorhoede van Mussert, zult het eerste de Roode straat­ter­reur hebben te weer­staan en U daarte­gen weten te VERDEDI­GEN bij het onver­bid­delijk voor­waarts gaan.’

Op de eerste Landdag van de NSB werd ook het ‚stri­jd­blad der beweg­ing’ gelanceerd. Hoof­dredac­teur George Kettmann kondigde de koers aan: ‚Wij zullen er wel voor zor­gen, dat dit week­blad geen sluimer­rol wordt, waarte­gen men het hoofdje vlijt, om voldaan te dut­ten, nadat wij den braven burger wat sen­satie hebben bezorgd. Wij schri­jven regels van prikkel­draad — wij schri­jven met den mitrailleur van onze geestdrift in het vuur van onze veront­waardig­ing.‚

Belan­grijke dri­jfveer voor de WA-​inzet was de behoefte het beweerde marx­is­tis­che monop­o­lie op ‘de straat’ te breken. Het ‘gecon­cen­treerde vendel’ maakte zich inmid­dels klaar voor verder­gaande activiteiten. In Zaan­dam kwam het na enkele kleinere botsin­gen eind novem­ber ’34 tot een ern­stig tre­f­fen. Eind okto­ber opereer­den de Ams­ter­damse WA’ers (4) al eens met hun indrin­gende meth­o­den in deze stad. Mede door de inci­den­ten in Zaan­dam deed de Ams­ter­damse WA-​formatie de noodza­ke­lijke ervar­ing op (5).

De wacht­com­man­dant schri­jft in het rap­port over ²⁵⁄₂₆ okto­ber.
‘Heden nacht waren de Zaan­damsche NSB’ers hun courant bij de bewon­ers hier ter stede aan het bezor­gen. 22 Ams­ter­damse NSB’ers assis­teer­den hen daarmede. Deze Ams­ter­dammers wer­den door Ams­ter­damse Com­mu­nis­ten pl.minus 15 in getal getra­cht deze werkza­amhe­den te belem­meren. Straf­bare han­delin­gen hebben zij, vol­gens verk­lar­ing der NSB’ers niet gepleegd. Wel werd onze assis­ten­tie ten 1.45 uur ingeroepen door de NSB, waaraan wij hebben voldaan tot zij hun kran­ten kwijt waren. Ams­ter­damse com­mu­nis­ten hebben wij aan het bureau gebracht voor de algemene vei­ligheid, zolang, tot­dat wij de Am. NSB’ers over de Pont hebben gebracht en aan de Ams­ter­damse pol. hebben overge­dra­gen. Straf­bare feiten vie­len er niet voor zodat wij later de comm. hebben heen gezon­den.’

Zater­dag 27 okto­ber kwa­men de fas­cis­ten, nu onder poli­tiebegelei­d­ing, terug naar de Jonge Arnoldusstraat om hun pro­pa­ganda te ver­sprei­den. Juist daar waar veel com­mu­nis­ten wonen werd dat als een regel­rechte provo­catie gevoeld en liet men dat duidelijk blijken. Het gebakkelei ver­plaat­ste zich naar de stad richt­ing sta­tion en in de West­z­i­jde kwam het weer tot hand­tastelijkhe­den. Hier zag de poli­tie zich genoodza­akt het vuur­wapen te trekken en enkele schoten te lossen. Enkele com­mu­nis­ten wer­den naar het bureau meegenomen.

Dezelfde mid­dag kwam een dri­etal fas­cis­ten naar Zaan­dam om onder aangevraagde poli­tiebescherming te col­porteren in de Oost­z­i­jde. Door ‘toe­val’ kwa­men ze in de Ros­molen­straat terecht waar zeer veel com­mu­nis­ten en O.S.P.’ers wonen. Het dri­etal uit Ams­ter­dam kreeg het zwaar te ver­duren, ze wer­den aangevallen en mis­han­deld. Eén com­mu­nist werd opgepakt voor beledig­ing en verzet. Het bleef nog lang onrustig rond het poli­tiebu­reau.

Gewon­den
Nach­trap­port poli­tie 30 nov. /​1 dec.
‘1.00 uur. Meld­den A. en I. dat hier een bus met 24 NSB’ers was aangekomen en dat er later nog +/​-​25 per­so­nen per rijwiel uit A’dam zouden arriv­eren om hier lec­tuur te ver­sprei­den, zij deelden hun mede dat zij hun eigen paad­jes wel schoon zouden houden en geen assis­ten­tie ver­lang­den. Ik ben met 5 agen­ten er op uit gegaan om toezicht te houden doch geen NSB’ers gezien. Ten 2 uur meldt M. dat de NSB’ers met enige com­mu­nis­ten in de Schoolmeester­straat. slaags zijn geweest ten + — 1.50 uur. Hier­bij werd de NSB’er T.E. Klinkum won: Wil­helmi­nas­traat 9a gewond en is door M. naar het St. Jan zieken­huis gebracht, deze heeft ver­moedelijk een klap van Goos B. gehad en had een wond achter het oor die met 2 kram­men is gehecht en later door M. naar het kringhuis gebracht. Er werd met dak­pan­nen naar de NSB’ers, die erg luidruchtig waren, gegooid en zijn door M. en Me. uit de Schoolmeester­straat gedreven. en 4.15 vertrokken de NSB’ers.’

Erik Schaap schri­jft in zijn foto­boek over de Tweede Werel­door­log:
‘De Zaan­damsche com­mu­nist, ver­dacht een NSB’er mis­han­deld te hebben, is uit de voor­loop­ige hecht­e­nis ontsla­gen onder voor­waarde dat hij niet deel mag nemen aan eenige poli­tieke actie te Zaan­dam’, schri­jft De Telegraaf op 9 decem­ber 1934. ‘De gewonde is nog steeds in het St. Jans Zieken­huis alhier, waar ir. Mussert hem een bezoek bracht.’ De bek­ende Zaan­damse CPN’er Goos Bakker heeft ‘kam­er­aad’ Felix Klinkum een week eerder een ste­vige hoof­wond ges­la­gen, toen die met zo’n vijftig par­ti­jgenoten al col­porterend zijn won­ing passeerde. De NSB buit het inci­dent uit door bij man­i­fes­ta­ties, in pam­flet­ten en in par­tijkrant Volk en Vader­land hard uit te halen naar ‘de rode burcht’ die de Zaanstreek is. Het bli­jft in de jaren ’30 niet bij deze ene klap. Bij de telkens oplaaiende vecht­par­ti­jen in de Zaanstreek tussen nation­aal­so­cial­is­ten en hun tegen­standers vallen tien­tallen gewon­den.’

(1) CHP = Com­mu­nis­tis­che Par­tij Hol­land, voor­loper van de CPN = Com­mu­nis­tis­che Par­tij Ned­er­land.
(2) Woroscjilow was min­is­ter van defen­sie van de Sovjet-​Unie.
(3) De Daad, 3 mei 1934.
(4) De Weer­baarhei­d­safdel­ing (WA) was de geüni­formeerde orde­di­enst en knok­ploeg van de Nationaal-​Socialistische Beweg­ing (NSB).
(5) Weerko­rpsen: extreem­rechtse stri­jd­groepen in Ams­ter­dam, 1923 – 1942, proef­schrift G.J.A. Broek.

Vlugschrift van de NSB over de gewonde NSB’r die met twee kram­met­jes achter z’n oor werd gehecht.

Volk en Vader­land, het blad van de NSB, opende met de kop, Ter­reur in Zaan­dam, laffe aanslag op een N.S.B.-er. De toon was gezet. Nog 5 jaar naar 1940.

Bron­nen: Delpher, Wikipedia, His​to​riek​.net, IISG.
De Zaanstreek in Oor­logstijd, 1940-’45 in foto’s, Erik Schaap.