Van barak tot Zaans Medisch Centrum
Van onze redactie: Ruud Meijns
Nu de nieuwbouw Z.M.C. haar voltooiing nadert is het aardig om eens achterom te kijken en te zien welke ontwikkeling de zorg voor de zieke mens heeft doorgemaakt.
Voor de komst van het ziekenhuis werd de patiënt thuis behandeld, ook operaties behoorden daartoe en men kan zich wel enigszins voorstellen wat dat voor de patiënt betekende. De eerste opvang buiten de eigen woning van patiënten was in verband met besmettelijke ziekten. Daarvoor werden ‘barakken’ opgezet. In Zaandam stonden houten barakken aan de Westerkerkstraat, nu Parkstraat.
Rond 1900 werden in dorpen kleine ‘ziekenhuisjes’ gebouwd, soms in bestaande woningen, waar een lokale arts eenvoudige ingrepen kon verrichten.
In gemeenten met ongeveer vijfduizend inwoners werd het noodzakelijk geacht dat er een instelling kwam. In 1905 kreeg Wormerveer de primeur in de Zaanstreek met een echt ziekenhuis mogelijk door een schenking van dr. P.C. Korteweg. De burgerij droeg ook een deel bij via inzameling. Ziekenhuis Wormerveer aan de P. Krugerstraat
Als in 1919 Oostzijde 59 door de gemeente wordt aangekocht van rijstfabrikant Blans, kan hier een klein ziekenhuis worden ingericht. Tevens is het een polikliniek voor zuigelingen. Er is plaats voor 20 bedden. Eind van dat jaar wordt het in gebruik genomen
In 1922 worden de verbouwde ziekenbarakken aan de Westerkerkstraat, nu Parkstraat, in gebruik genomen. Omdat het hier gaat om patiënten met besmettelijke ziekten, die niet geopereerd hoeven te worden, weigert het ziekenfonds de kosten te betalen. Die worden door het Armbestuur overgenomen.
Op de foto het witte gebouw rechts.
Binnen de katholieke gemeenschap steeg de behoefte aan een eigen ziekenhuis en hiervoor wordt het pand Oostzijde 61, dus naast het net geopende ziekenhuis op nr. 59, ingericht door de R.K. Wijk– en ziekenverpleging Stichting Sint Jan. De verple-ging wordt door zes nonnen/verpleegsters uit Heerlen in het rode Zaandam uitgevoerd.
Maar al snel zal blijken dat de net geopende ziekenhuizen de vraag eigenlijk niet meer aan kunnen. Er komen meer patiënten, de medische wetenschap vordert, er komt meer apparatuur en in 1928 wordt in de gemeenteraad een voorstel aangenomen om te komen tot een nieuw te bouwen Gemeente Ziekenhuis. De kosten worden op een half miljoen geraamd.
Ook in katholieke kring wordt aan plannen gewerkt om tot een nieuw ziekenhuis te komen. De eerste stap is de aankoop van een terrein aan de Bloemgracht. De Zaandamse architect S.B. van Sante wordt aangetrokken om het gebouw te ontwerpen.
In 1929 moet de gemeenteraad zich opnieuw over een voorstel voor een ziekenhuis buigen. In het eerste voorstel bleken zaken als centrale verwarming en electrische installatie niet te zijn opgenomen; de kosten komen nu op f 625.000,00. Architect Schipper mag het ontwerp maken.
De bouw van het gemeenteziekenhuis is in handen van de Zaandamse Coöperatieve Bouwersbond en vordert gestaag. De katholieke plannen behoeven enige financiële bijstelling om het geheel haalbaar te houden. Eind 1930 gaat hier de laatste paal de grond in.
1931. Op 3 december wordt het Gemeente Ziekenhuis aan de Frans Halsstraat officieel geopend. Het heeft een capaciteit van 138 bedden met een mogelijkheid tot uitbreiding naar 168 bedden. De Zweedse barakken zorgen voor de opvang van patienten met besmettelijke ziekten. De telefooncentrale heeft drie lijnen.
Ook het katholieke ziekenhuis St. Jan aan de Bloemgracht nadert z’n voltooiing en kan op 3 mei 1932 geopend worden.
We slaan een lange periode over. Pas in 1953 is er weer sprake van bouwactiviteit als het St. Jan een nieuwe vleugel aan zijn ziekenhuis toevoegt. Het is een gebouw van vier verdiepingen dat aan de H. Gerhardstraat ligt en nog steeds beeldbepalend is voor dit gebied.
Met de groei van de bevol-king en de voortgang van de medische wetenschap wordt het voor gemeente en bestuurders duidelijk dat de huidige ziekenhuizen deze ontwikkelingen niet meer aan zullen kunnen. Nieuwbouw wordt een noodzaak.
Van het ministerie krijgt de gemeente eind 1956 toestemming voor de bouw van een nieuw ziekenhuis. Het St. Jan bouwt nog een zusterflat voor 125 verpleegkundigen. 
Koningin Juliana geeft toestemming om het nieuw te bouwen ziekenhuis haar naam te geven en in september 1961 gaat de eerste paal de grond in. Het gebouw tussen de Gouw en de Heijermansstraat zal vijf verdiepingen hoog worden en een capaciteit van 244 bedden krijgen. Mei 1966 wordt het zusterhuis De Wittenburcht geopend. Het Julianaziekenhuis, hier in aanbouw, wordt 29 september 1967 geopend.
Aan confessionele zijde komt het tot een samenwerking tussen de protestants-christelijke en de katholieke groepering. Men besluit tot samenwerking om tot een nieuw ziekenhuis te komen. Maar het is te laat. De tijd voor aparte ziekenhuizen voor het gelovige en het niet-gelovige volksdeel is voorbij.
Het zijn vooral de medici zelf, die onderling veel contact hebben en op de hoogte zijn van de recente ontwikkelingen en de positie van beide ziekenhuizen. De gedachte groeide om tot een fusie te komen en zo een ongezonde concurrentieslag te voorkomen. In 1972 komen beide besturen met een verklaring dat ‘de meest verantwoorde vorm van samenwerking een volledige integratie is van de tot dusverre zelf-standige ziekenhuizen’. In 1974 wordt deze samenwerking omgezet in een fusie onder de naam ‘Stichting Ziekenhuis De Heel’.
Wat volgt is een lang proces van het in elkaar weven van functies en afdelingen. Om aan de vraag tegemoet te komen wordt er nog een nieuw gebouw naast het bestaande neergezet. Pas in 1987 is het zover dat alle functies in één gebouw worden verenigd. In 2004 wordt de naam gewijzigd in Zaans Medisch Centrum en dan komt in 2012 de mededeling dat er een totaal nieuw ziekenhuis zal worden gebouwd. Nu in 2016 nadert dat gebouw, ontworpen door Mecanoo architecten, z’n voltooiing.
Bron: Huisartsen – Specialisten & Ziekenhuizen van Dr. F. van Soeren
Foto’s: Gemeente Archief Zaanstad en
Zaans Medisch Centrum — Mecanoo architecten
Met dank aan de Commissie Historie Zaanse Ziekenhuizen en het Z.M.C.