Bax, Willem

_{Van onze redac­tie: Ruud Mei­jns}

Eén van de eerste predikan­ten die lid werd van de SDAP, is geboren te Zut­phen op 16 novem­ber 1836 en overleden te Den Dolder op 29 mei 1918. Op 18 juni 1863 trad hij in het huwelijk met Sara Stem­berg, met wie hij twee dochters en vier zoons kreeg.

Bax kwam uit een ortho­dox gezin. Toen hij één jaar oud was, ver­loor hij zijn vader door een ongeluk (brand). Het gezin bleef met zes kinderen in armoede achter, maar Bax werd eve­nals een broer in de gele­gen­heid gesteld the­olo­gie te stud­eren. Als predikant stond Bax te Herkin­gen (1861), Delden (1863), Zierikzee (1874) en Zaandam-​Oost (1884−1910). Hij beho­orde tot de vri­jzin­nige richt­ing. Na zijn emer­i­taat ves­tigde hij zich te Ams­ter­dam, waar hij nog economie ging studeren.

De bit­tere armoede, die hij onder de lan­dar­bei­ders van Delden aantrof, bracht hem het eerst met het sociale vraagstuk in con­tact, maar pas in Zaan­dam werd zijn belang­stelling gewekt voor de sociale strijd. Toen in april 1890 Domela Nieuwen­huis hier een spreek­beurt over ‚De eis­chen der arbei­ders’ kwam vervullen, stelde Bax daar­van voor de Zaan­land­sche Courant een ver­slag op, waaraan hij enkele kri­tis­che opmerkin­gen toevoegde.

Enkele Zaanse social­is­ten ver­zochten hem daarop, met Domela te debat­teren over het sociale vraagstuk. Dit debat vond op 21 mei plaats. Bax sprak daarin wel zijn waarder­ing voor het social­isme uit, maar gaf tevens te ken­nen het als een onbereik­baar ideaal te beschouwen. Intussen trad hij toe tot de Volkspar­tij en verdiepte hij zich meer en meer in het sociale prob­leem en het socialisme.

Op 23 decem­ber 1890 sprak hij te Ams­ter­dam over het mod­erne protes­tantisme in betrekking tot de sociale kwestie, het­geen hem op kri­tiek kwam te staan van enkele col­lega dom­i­nees. Onu­it­ge­spro­ken toe­spraak ‘Verdedig­ing en terechtwi­jz­ing ten opzichte eener syn­odale motie’ (Ams­ter­dam 1894), ‚Wat voor afkeur­ingswaardigs vindt de syn­ode toch in mij, die in het open­baar als mijne over­tuig­ing heb uit­ge­spro­ken, dat de maatschap­pij zich beweegt in de richt­ing ener onver­mi­jdelijke economis­che omk­er­ing die het pri­vaat­bezit zal doen plaats maken voor gemeen­schap­pelijk bezit en dat die omk­er­ing krachtig zou meew­erken aan de verzek­er­ing van een menswaardig bestaan aan allen?’

Bax zag de ontk­erke­lijk­ing, die aan de Zaan groot was, mede als schuld van de kerk. Hij wist dat de arbei­der­s­be­weg­ing behalve mate­ri­al­is­tis­che ook die zedelijke waar­den wilde dienen die de kerk te lang had ver­geten. Dat dit juist was gezien, bleek op zijn vele pro­pa­ganda­tochten door het land, waar­bij hij door zijn uiter­lijk en manieren, door zijn bewogen­heid en pop­u­laire spreek­trant vaak hon­der­den toe­ho­orders had die voor een groot deel uit teleurgestelde kerke­lijken bestond die gevoelig voor zijn woor­den waren. Soms ger­aakte Bax in lev­ens­gevaar zoals in Roer­mond in 1893. Uit de Schager Courant.

Eerst in Zaan­dam, ver­vol­gens in Leeuwar­den, werd hij door de social­is­ten kan­di­daat gesteld voor de Tweede Kamer. Geen van beide keren werd hij echter gekozen. Pas in 1897 sloot hij zich aan bij de SDAP, waarin hij een van de eerste predikan­ten was. In de SDAP heeft Bax geen rol gespeeld. Wel heeft hij bew­erk­stel­ligd dat jon­gere vri­jzin­nige collega’s de strijd voor de ont­moet­ing tussen chris­ten­dom en social­isme voortzetten.

In de Zaanse social­is­tis­che beweg­ing werd hij een der pop­u­lairste fig­uren. Met zijn vrien­delijk gezicht, zijn lev­endige ogen en zijn gri­jze krullen, buiten­shuis bedekt door een grote flam­bard, was ‚de rooie dom­i­nee’ op arbei­der­s­bi­jeenkom­sten altijd een welkome ver­schi­jn­ing. Zijn woord bezat een groot gezag en werkte kalmerend op de gemoed­eren, wan­neer de gol­ven der dis­cussie te hoog dreigden te slaan.

Op 21 mei 1890 ston­den dom­i­nee Bax en Domela Nieuwen­huis tegen­over elkaar in een debat in hotel Suisse te Zaan­dam. In zijn ver­schil­lende gele­gen­hei­ds­geschriften heeft Bax zich steeds gekeerd tegen de onzuiv­er­heid die hij aan­voelde. Hij pleitte voor alge­meen kies­recht, voor geheelon­thoud­ing en voor het rent­meester­schap. Hij was in zijn jeugd geholpen, nu moest hij anderen helpen. In bli­j­moedig verwachten van het komende grote was ook het kleine werk (cat­e­chisatie, huis­be­zoek) hem lief.

Kran­ten­bericht uit de Helderse Courant van 1 juni 1890

Als bij een verkiez­ing in 1908 Klaas Prins als tweede SDAP-​raadslid wordt gekozen is er een feestelijke bijeenkomst in Ons Huis aan de Gedempte Gracht in Zaan­dam. Eén van de sprek­ers is dom­i­nee Bax. Als hij het podium betreedt wordt hij door de verza­melde arbei­ders met een don­derend applaus begroet.

Klauw­er­shoek 3. Won­ing van Ds. Willem Bax en later apotheek Bakker.

_{Bron: Biografisch Woor­den­boek van het Social­isme en de Arbei­der­s­be­weg­ing in Ned­er­land (BWSA). http://​hdl​.han​dle​.net/​1​0​6​2​2​/​4​0​3​5​E​3​A​A​-​D​E​C​3​-​4​A​6​1​-​A​C​9​1​-​6​8​D​F​B​5​9​6​9​A​A​F}